Son zamanlarda arayışıma yanıttır diye farklı kitaplara başvurdum. Elime alıp okumaya niyetlendiğim kitaplarsa arayışıma yanıt veremedi. Okuduğum son kitap olan Zor Çocuk'u (The Explosive Child) ayrı bir yerde tutuyorum. O, son zamanlardaki kitap seçimlerim arasında en isabetlisi. Arayışımı beslemekle birlikte başka arayışlara da ışık tuttu. Bir çırpıda okudum. Genel geçer bilgileri bir kenara koyup farklı bir bakış açısını incelemek isteyen ebeveynler ve aslında çocuklarla iletişim hâlinde olan herkes için bu kitabı tanıtmak istedim.
“Eğer sorunlu davranışları olan bir çocuğun annesi ya da babasıysanız, bu kitap çocuğunuzun yaşadığı güçlükleri idare etme konusunda iyimser hissetmenize, ailenize yeniden huzur getirmenize yardımcı olacaktır. Eğer söz konusu çocuğun büyükanne ya da büyükbabası, öğretmeni, komşusu, antrenörü ya da terapistiyseniz, bu kitap hiç değilse anlamanıza yardımcı olacak.”
Sorunlu davranışları olan pek çok çocuk var. Çocukların sorunlarını çözmek uğruna ileri sürülmüş pek çok yol gösterici öge var hakeza. Bu ögelerdeki kalabalık içerisinde geleneksel kalıplar (ödül-ceza, komut, ilgisizlik göstermek vb.) ve modern ama isabetsiz çözüm önerileri, teşhisler, etiketler var... Sorunları başlı başına çözebilecek babayiğit bir özne -veya nesne- henüz bulunamadı. Doğrusu bireysel farklılıklar tavan yapmışken bunu beklemek hayale fazlasıyla kapılmak olurdu. Buluşulması gereken asıl ortak yol; yetişkinlerin, yaşanan veya yaşanabilecek sorunlarda durumu idare edebilecek yetkinliğe ulaşması gerekliliğidir.
Yazara göre sorunları ele almak için üç seçenek var:
A Planı: Bir sorunun tek taraflı biçimde, yetişkinin isteğinin dayatılması yoluyla çözülmesidir.
B Planı: Bir sorunun iş birliği içinde çözülmesidir.
C Planı: En azından şimdilik çözülmemiş bir sorunu kenara bırakmaktır.
Kitap her planı ele alsa da odak noktası B Planı üzerinedir. B Planı, Proaktif B Planı ve Acil Durum B Planı şeklinde uygulanabilir. İkisi arasındaki temel fark zamanlamadır. Proaktif B Planı olaylar yaşanmadan önce önleyici olarak, Acil Durum B Planı olaylar yaşandığında tepkisel olarak kullanılır. B Planı bir süreçtir. Bir yaklaşımdan daha çok bir yaşam biçimidir. Sorun çözme konusunda ideal veya tek yol olarak düşünülmemelidir. Sorun çözme yollarından sadece biridir. B Planı; yetişkin-çocuk arasındaki sorunlarda, iki çocuk arasındaki sorunlarda ve sorunlu davranışları olan bir çocuk grubuna uygulanabilir. Bu noktada B Planı'nın eğitim ortamlarında uygulanabilirliğini düşünmek gerekiyor. Kitapta bu düşünce de ele alınmış.
Kademeli ilerleyen B Planı'nın aşamaları:
Empati adımı: Bir sorun hakkında çocuğun endişeleri ve bakış açısını anlamak için bilgi toplamak
Sorunu tanımlama adımı: Aynı soruna dair kendi endişenizi ve bakış açınızı olaya dâhil etmek
Davet adımı: Çocukla etkili bir iletişim kurarak gerçekçi ve müşterek tatmin sağlayan bir çözüme ulaşmak
Yazarın fikirlerinin temeli şu şekilde: Gelişmemiş becerileri ve onların sebep olduğu çözülmemiş sorunları belirleyip B Planı'nı kullanmak.
Kitabın yaklaşımını motamot uygulamak şart değil. Bu yaklaşım farklı farklı durumlara uyarlanabilir. Satırlardaki vurguların herhangi birinden bile feyzalmak çok şey kazanmak demektir. Sorun çözme sürecinin başında anlayış gelir. Bu anlayış çocukları tanımaktır. Çocukların somut gerçekliğini (davranışlar) dikkate almak demek, onların varlığını tanımaya yeterli değildir. Çocukların somut gerçekliğinin yanında soyut gerçekliği (iç dünya) de dikkate alınırsa çocuk tam anlamıyla tanınmış olur.
Yazara göre asıl odak noktası davranışlar değil, davranışlara sebebiyet veren sorunlardır. Sorunlar aslında öngörülebilir olduğundan onlar henüz ortaya çıkmadan önlem alınabilir. Sorun çözme sürecinde dil işleme ve iletişim becerileri işlevine uygun olarak kullanılmalı, iş birliğine yatkın bir yol izlenilmelidir. İnsan ilişkilerindeki iletişim bozukluğu uzun uzadıya düşünülmesi gereken bir husus ki yazar da iletişimin önemini gayet güzel vurguluyor.
Yazar Ross W. Greene'in hemen hemen her söylediğini örneklendirmesi, anlatılanları daha anlaşılır ve öğretici kılmış. Akıllara takılabilecek olası sorulara ilişkin yanıtlara da kitapta yer vermesi onun alanında yıllar boyu çalışmasının verdiği deneyime dayanıyor bence. Ayrıca kitabın sadece bilgi verme amacıyla yazıldığı; profesyonel bir ruh sağlığı uzmanının tavsiye, karar ya da yargısının yerini alabileceğinin düşünülmemesi gerektiği belirtilmiştir.
Çocukların yaşadıkları sorunlarda yetişkinlerin de elbette payı var. Açık fikirlilik, isteklilik, sabırlılık ve kararlılık o sorunların çözümüne ulaşmada en yetkin nitelikler. Yetişkinlerin üstüne düşen çocuk gözünden bakabilmenin mümkün olduğuna inanmak ve çocuklarla müttefik olarak sorunları alt etmek!
Bahsettiklerime ilişkin daha fazla bilgiye ulaşabilmek için https://www.livesinthebalance.org/ adresini inceleyebilirsiniz veya kitabı okuyabilirsiniz.
Kitaptan bazı alıntılarla yazımı sonlandırıyorum:
Sorunlu davranışları olan çocuklar zordur çünkü zor olmama becerilerinden yoksundurlar.
Zorlayan çocuklar esneklik, uyum sağlama, engellenme toleransı ve sorun çözme becerilerinden yoksundur.
Onlar bizler gibi hayat onlardan sahip olmadıkları becerileri talep ettiğinde olumsuz davranırlar.
Onun kim olmadığına kendimi çok kaptırdığım için kim olduğunu unutuverdim.
Her derde deva diye bir şey yok. Ama umut etmek için kesinlikle sebep var.
Çocuklar ellerinden geliyorsa iyi olanı yapar.
Yararlanılan Kaynak: Greene, R. W. (2020). Zor çocuk (Çev., T. Er) İstanbul: Kronik Kitap.
Süleyman AKSOY