Osman Hamdi Bey ismini duyduğumuzda başyapıtlarından biri olan "Kaplumbağa Terbiyecisi" aklımıza gelir. Ancak Osman Hamdi Bey'in birbirinden ünlü diğer eserlerini de unutmamak gerekir. Bu eserlerden biri de "Ab-ı Hayat Çeşmesi"dir. Bu oryantalist tablo, bazı yerlerde "Okuyan Arap" ismiyle de karşınıza çıkabilir. Sanatçı, eserini 1904 yılında tuval üzerine yağlı boya ile resmetmiştir. Eser Almanya'nın Berlin şehrindeki Alte Nationalgalerie'de (Eski Ulusal Galeri) sergilenmektedir.
Resme ilk bakışta merkezde yer alan erkek figürü göze çarpıyor. Osman Hamdi Bey, 19. yüzyıl Osmanlı resim sanatında kompozisyonun merkezine figürü alarak döneminin diğer ressamlardan ayrılmıştır. Onun resimlerinde figürler ön plana çıkmıştır. Başka bir deyişle onun resimlerine baktığınızda kompozisyonun merkezindeki insanlar öne çıkar. Açıkçası onun resimlerinde insanların, alegorik nesnelerle bütünleşerek sanatçının mesajını ileten en güçlü araca dönüştüğünü düşünüyorum. Bu resimde de erkek figürü elindeki kitabı okuyarak sanki bize büyük bir mesajı iletmek için ayakta duruyor.
Resimdeki erkeğin, giyimi kuşamı ile açık bir şekilde doğulu bir insanı temsil ettiği hemen farkedilmekte. Ancak buradaki erkek gerçekte Osman Hamdi Bey'in ta kendisidir. Ressam resimlerinde genellikle kendini model olarak kullanırdı. Giyinip kuşanıp resme konu olan mekanlarda kendi fotoğrafını çektirip kareleme tekniğiyle resimlerinde gerçekliği daha iyi yansıtırdı. Bir anlamda fotoğraflar, gerçeği yansıtabilme adına yardımcı materyallerdi. Gerçeği bu denli yansıtabilme endişesi, hem Türk kültürünü belgelemek hem de onu korumak için önemli bir adımdı.
Resme yansıyan mekan ise İstanbul'daki Çinili Köşk'tür. Bu köşkün Gühane Parkı'na bakan nişlerinden biri, 1500'lerin son çeyreğinde selsebil çeşmeye dönüştürülür. Selsebil tatlı ve hafif su anlamında olup aynı zamanda Cennet'teki bir çeşmenin de adıdır. Resimdeki erkek, çeşmenin kolay algılanması adına sol ön çaprazda durmaktadır. "Resimde sol üst köşede yarısı görünen hat levha, yerdeki halı ve maşrapa, figürün dayandığı ayaklı bir sehpa üzerindeki sedef kakmalı dolap, figürün giysileri ve mimarinin ayrıntıları belgeci bir yaklaşımla, gerçekçi bir üslupla resmedilmiştir" (Osma, 2007, s. 2273). Çeşmenin üzerindeki işlemeli duvarlar, duvarlardaki motifler ve hat yazıları mekanın kimliğinin yüzyıllar sonra bile algılanmasını oldukça kolaylaştırıyor. Çinili Köşk'ün bu kısmının bugünkü hâli de bu gerçeği açıkça yansıtıyor.
Gelelim Ab-ı Hayat Çeşmesi tablosunun ana mesajına. Öncelikle erkek figürün dimdik duruşuna değinmek gerekir. Bu duruş kendinden emin ve güçlü bir hâlin dışa vurumudur. Buradaki erkek elindeki kitabı okurken resmedilmiştir. Okumak entelektüel bir eylemdir. Aynı zamanda okumak bilgiyi temsil etmektedir. Osman Hamdi Bey'in tasavvurunda okumak, Osmanlı kimliğinin bir parçasıdır. Yaptığı diğer resimlerde de bu idealizmi açıkça görülebilir. Ona göre kitap ve okumak, alegorik olarak Doğu'nun varlık sembolleridir. Belki de "ikra" ilahi mesajına muhatap kılınan bir coğrafyanın unuttuğu ilk prensibe göndermedir. Batılı oryantalistlerin "Doğu"yu kültüre ve bilgiye kayıtsız olarak resmetmelerine karşın Osman Hamdi'nin resimleri "Doğu"nun kültürel yüzünü görünür kılar. Bu yönüyle Batılı Oryantalistlerin aksine Osman Hamdi Bey, ait olduğu kültürü yüceltme gayesi güder.
Özetle yaşadığı topluma karşı reformist bir tavır sergileyen Osman Hamdi Bey'in bu resimdeki ideası okuyan bir Doğu'dur. Okuyarak altın çağını yaşamış bir medeniyete unuttuğu bir hasletini hatırlatmaktır.
Dr. Gürkan MORALI
Araştırma Kaynakları
1. Osma, K. (2007). Doğulu Bir Ressamın, Osman Hamdi Bey'in Gözüyle Doğu. Erişim Adresi: https://www.ayk.gov.tr/wp-content/uploads/2015/01/%c3%96%c4%9eRETEN-Ahmet-%c4%b0TALYA%e2%80%99NIN-TRABLUSGARB%e2%80%99A-SALDIRISI-KAR%c5%9eISINDA-OSMANLI-TOPLUMUNUN-TAVRI.pdf